Πρωτοπρεσβύτερος Νεκτάριος Μαρκάκης
Ο Πρωτοπρεσβύτερος Νεκτάριος Μαρκάκης είναι Διευθυντής Στρατιωτικών Ιερέων στο ΓΕΣ, Διδάκτωρ Θεολογίας του ΑΠΘ. Έχει λάβει Μεταπτυχιακό και Πτυχίο της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ και Δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής. Κατάγεται από το Ηράκλειο Κρήτης.
Έχει γίνει πολύς λόγος και προσπάθεια για την ομοιόμορφη τέλεση της Θείας Λειτουργίας σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία ανά την οικουμένη. Σε αυτήν την προσπάθεια έχουν εκδοθεί σύγχρονα λειτουργικά βιβλία – Ιερατικά, στα οποία διαφαίνεται διορθωτική τάση και απάλειψη παλαιοτέρων λαθών. Όμως και σε αυτά παρατηρούνται μεταξύ τους μικρές διαφοροποιήσεις, έστω και εάν είναι ασήμαντες. Είναι απόλυτα βέβαιο ότι ο βασικός κορμός της Θείας Λειτουργίας παραμένει απαράλλακτος αιώνες τώρα. Συνεπώς, οποιαδήποτε συζήτηση, επικεντρώνεται όχι σε διαφοροποιήσεις του βασικού κορμού, αλλά σε λεπτομέρειες επί μέρους σημείων.
Συνεπώς, τίθενται τα ερωτήματα: Υπάρχει η δυνατότητα εκπονήσεως λειτουργικών βιβλίων τα οποία θα περιέχουν ομοιόμορφη την τέλεση της Θείας Λειτουργίας; Οι σύγχρονοι λειτουργιολόγοι συμφωνούν στην ομοιομορφία των επί μέρους διαφορετικών σημείων; Είναι γεγονός ότι οι παλαιότεροι κώδικες, οι οποίοι διασώζουν την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, μεταξύ τους εμπεριέχουν κάποιες διαφορές. Εάν, λοιπόν, θελήσουμε να ακολουθήσουμε τους παλαιότερους κώδικες, είναι δυνατόν να οδηγηθούμε σε ομοιομορφία; Και θα ήταν σωστό να ακολουθηθεί η πράξη ενός κώδικα, αψηφώντας τους υπολοίπους; Και με ποια κριτήρια θα επιλέγαμε τους εγκυρότερους κώδικες από άλλους;
Επιπλέον, οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψιν την σύγχρονη κρατούσα τέλεση της Θείας Λειτουργίας, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί. Αλλά και σ’ αυτή, σε επί μέρους σημεία παρατηρούνται αποκλίσεις. Είναι δυνατόν να παραμερισθεί η κρατούσα παράδοση μιας μονής ή μιας ενορίας ή (πόσο μάλλον) μιας τοπικής Εκκλησίας; Η παραδοθείσα πρακτική από παλαιότερους ιερείς σε νεότερους, μπορεί να θεωρηθεί αδύναμη; Σε ποιο εύρος δύναται ένας ιερέας να αποκλίνει από τις λειτουργικές εγκυκλίους μιας τοπικής Εκκλησίας, οι οποίες μπορεί να διαφοροποιούνται σε σχέση με άλλες εγκυκλίους άλλων τοπικών Εκκλησιών;
Το βασικό ερώτημα είναι, εάν υπάρχει η δυνατότητα διαφοροποιήσεων σε επί μέρους μικρά σημεία στην τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Η επικρατούσα πράξη δηλώνει καταφατική απάντηση. Θεωρητικά όμως, αυτό που συμβαίνει ως εφικτό, μπορεί να θεωρηθεί και ως σωστό; Ή μήπως οφείλει η Εκκλησία να οριοθετήσει με αυστηρότητα το τυπικό τέλεσης της Θείας Λειτουργίας;
Στο παρόν κείμενο, δεν έχουμε την αξίωση να προβάλλουμε απαντήσεις στα παραπάνω διατυπωθέντα ερωτήματα, παρά μόνο να συνδράμουμε ελάχιστα στον προβληματισμό. Αυτό που θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, δεν είναι προσωπικές θέσεις ερευνητικού χαρακτήρα, αλλά μια αντιγραφική παράθεση στιγμιότυπων από το σπουδαίο βιβλίο του μακαριστού καθηγητή Παναγιώτη Τρεμπέλα με τίτλο «Αι Τρείς Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις Κώδικας» των εκδόσεων Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», στο οποίο ο μακαριστός καθηγητής μεταγράφει λεπτομέρειες του κειμένου της Θείας Λειτουργίας από περίπου ενενήντα κώδικες, οι οποίοι ανήκουν χρονικά, από τον δωδέκατο έως και τον δέκατο έβδομο αιώνα. Το προαναφερόμενο βιβλίο το συστήνουμε ανεπιφύλακτα σε κάθε κληρικό, ιεροψάλτη, θεολόγο, όχι μόνο ως βιβλίο απλής αναγνώσεως, αλλά ως καθημερινό εργαλείο για την λειτουργική κατάρτιση και βοήθημα για τη λειτουργική πρακτική.
Στην παρούσα αναφορά επισημαίνουμε ενδεικτικά, τα κείμενα, τις ευχές και τις εκφωνήσεις, τα οποία διαφοροποιούνται ή και προστίθενται εμβόλιμα, σε σχέση με το κείμενο των εν χρήσει σύγχρονων εντύπων ιερατικών. Εννοείται ότι στην παρούσα αναφορά, παρατίθενται μόνον τα κείμενα και τα στοιχεία τα οποία διαφέρουν ή τροποποιούνται σε σχέση με το εν χρήσει κείμενο της Θείας Λειτουργίας. Από την παρούσα απόπειρα ίσως προκύψει η δυνατότητα να αντλήσουμε παραδείγματα, μήπως καταφέρουμε να προσφέρουμε το ελάχιστο, σ’ έναν εποικοδομητικό προβληματισμό.
Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε μέσα από το εν λόγω βιβλίο, να προβάλλουμε κάποιες διαφοροποιήσεις οι οποίες καταγράφονται και προέρχονται μέσα από τους λειτουργικούς κώδικες. Το πολύτιμο αυτό βιβλίο μας απαλλάσσει από τον κόπο να ανατρέξουμε σε αναζήτηση των λειτουργικών κωδίκων, αφού μας παρέχει έτοιμη την παρουσίαση και σε σύνοψη, όλες τις λεπτομέρειες που καταγράφονται στους κώδικες και στις οποίες παραπέμπει με ακρίβεια.
Αρχικά, συναντάμε σε κώδικες, να καταγράφεται διαφορετικό τροπάριο για την προσκύνηση της εικόνας του Προδρόμου την ώρα του καιρού, το οποίο λέγει ο λειτουργός, το: «Προφῆτα τοῦ Χριστοῦ καὶ Πρόδρομε τῆς χάριτος τὴν κάραν τὴν σὴν ὡς δῶρον ἱερώτατον ἐκ τῆς γῆς εὑράμενοι τὰς ίάσεις πάντοτε λαμβάνομεν καὶ γὰρ πάλιν ὡς πρότερον ἐν κόσμῳ κηρύττει τὴν μετάνοιαν».
Σε παλαιότερο κώδικα υπάρχει, αντί της γνωστής ευχής του καιρού, η κάτωθι ευχή: «Ὁ Θεὸς ὁ Θεός ἡμῶν, ὁ τοῖς χερουβὶμ ἀθεώρητος καὶ τοῖς σεραφίμ ἀκατάγνωστος, καὶ πάσαις ταῖς ἐπουρανίαις δυνάμεσιν ἀπρόσιτος, ὁ τῇ σῇ ἀφράστῳ φιλανθρωπίᾳ καὶ ἀνεξιχνιάστῳ ἀγαθότητι σεαυτὸν τῇ ἡμετέρᾳ πτωχείᾳ καὶ ταπεινώσει ἑνώσας καὶ τὸν τῆς ἱερωσύνης κανόνα ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς καὶ ἀναξίοις δούλοις σου χαρισάμενος· Αὐτὸς ὡς ἀγαθὸς καὶ πολυέλεος ἐνίσχυσόν με, φιλάνθρωπε Σῶτέρ μου, εὐτρεπίζεσθαι μέλλοντα ἐπὶ τὴν τῆς θείας χάριτος ἐγχειρισθεῖσάν μοι διακονίαν. Οὐ γὰρ εἰς τὴν ἐμὴν δύναμιν ἢ καθαρότητα θαρρῶν προσέρχομαι εἰς τὴν φοβερὰν καὶ φρικτὴν παρὰστασιν τοῦ ἁγίου σου θυσιαστηρίου, ἀλλὰ θαρρῶν εἰς τὸ ἄπειρον πέλαγος τῆς εὐσπλαγχνίας σου. Οὐ γὰρ νικήσουσιν αἱ ἁμαρτίαι μου τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου. Διὸ δέομαί σου, Δέσποτα φιλάνθρωπε, ἔνδυσόν με, τὸν ἀνάξιον δοῦλόν σου, τὴν ἱερατικὴν ταύτην στολὴν καὶ χάριν τοῦ θείου καὶ παναγίου σου Πνεύματος. Φώτισόν μου τὰ τῆς διανοίας ὄμματα εἰς τὸ ἐνοπτρίζεσθαί με τῆς χάριτός σου τὴν λαμπηδόνα, τράνωσόν μου τὴν γλῶσσαν τοῦ ἀμέμπτως ἀνυμνῆσαί σε, ἀρέμβαστόν μου τὸν νοῦν διατήρησον, ἀμετέωρόν μου τὴν διάνοιαν ποίησον καὶ ὁλόκληρόν με ἐν τῷ ἁγιασμῷ σου διαφύλαξον καὶ τὰς πρὸς σέ μου αἰτήσεις ἐκπλήρωσον, Ἅγιε Κύριε, τὴν δὲ θυσίαν μου, ὡς θυμίαμα ἄμωμον καὶ ὁλοκαύτωμα θεῖον πρόσδεξαι καὶ παράσχου μοι τὸν γλυκασμὸν τῆς σῆς ὡραιότητος, ἄγγελον δὲ φωτός, συλλειτουργοῦντα καὶ ἐνισχύοντά με, κατάπεμψον, ὅπως ἄν ὀρθοτομήσας τὸν λόγον τῆς ἀληθοῦς σοφίας σου, ἄξιος καὶ τῆς μεταλήψεως τῶν ἐπουρανίων σου καὶ ἀθανάτων μυστηρίων γένωμαι, δι’ αὐτῶν δὲ φωτιζόμενος ψυχῇ καὶ σώματι καταξιωθῶ καὶ τῆς τῶν αἰωνίων σου ἀγαθῶν ἀπολαύσεως σὺν τοῖς ἐν ἀληθείᾳ ἀγαπήσασι καὶ ἐξακολουθήσασι τοῖς προστάγμασί σου. Σὺ γὰρ εἶπες, Δέσποτα, ὅτι περ ὅσα τις αἰτήσῃ ἐν τῷ ὀνόματί σου, ἀκωλύτως λήψεται παρὰ τοῦ σοῦ συναϊδίου Πατρὸς καὶ Θεοῦ. Διὸ κἀγὼ ὁ ἁμαρτωλὸς ἐν τῇ ἐνδύσει τῆς ἱερατικῆς στολῆς τὴν σὴν ἱκετεύω θεότητα, ὅσα αὐξάμην, ἀπόδος μοι εἰς σωτηρίαν μου, Κύριε. Ὅτι φιλάνθρωπος εἶ καὶ δεδοξασμένος σὺν τῷ ἀνάρχῳ σου Πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ…».
Σε άλλους κώδικες, οι οποίοι καταγράφουν την γνωστή ευχή του καιρού, συναντάται και η εξής παραλλαγή: «… ἵνα ἀκατακρίτως παρασταθῶ τῷ φοβερῷ σου βήματι…».
Κατά την είσοδο των ιερέων στο ιερό βήμα μετά τον καιρό, συναντάται σε κώδικες να λέγουν οι λειτουργοί ως προσθήκη το: «Ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου πῶς εἰσελεύσομαι ὁ ἀνάξιος· ἐὰν γὰρ τολμήσω συνεισελθεῖν εἰς τὸν νυμφῶνα, ὁ χιτών με ἐλέγχει καὶ δέσμιος ἐκβαλοῦμαι ὑπὸ τῶν ἀγγέλων…».
Για την ενδυμασία του κληρικού, σε κάποιους κώδικες παρεμβάλεται μια ευχή, η οποία προφανώς είναι προπαρασκευαστική για την ενδυμασία: «Δέσποτα Κύριε, ὁ Θεὸς καὶ Πατὴρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἔπιδε ἐπ’ ἐμὲ τὸν ἁμαρτωλὸν καὶ ἀνάξιον δοῦλόν σου ἐν τῇ ὥρᾳ ταύτῃ καὶ στολὴν περιβαλλόμενον ἱεράν, δύμαμιν ἐξ ὕψους κατάπεμψον καὶ ἐνίσχυσόν με τῇ χάριτι τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος, ἐνδεδυμένον τὴν τῆς ἱερωσύνης χάριν παραστῆναι τῇ ἱερᾷ ταύτῇ τραπέζῃ καὶ ἱερουργῆσαι τὸ ἄχραντόν σου σῶμα καὶ τὸ τίμιον αἷμα. Ὅτι πρέπει σοι πᾶσα δόξα καὶ προσκύνησις τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ…».
Στην ένδυση του επιτραχηλίου, μετά την γνωστή ευχή ακολουθεί η προσθήκη: «Καὶ δήσαντες τὸν Ἰησοῦν ἀπήγαγον καὶ παρέδωκαν αὐτὸν Ποντίῳ Πιλάτῳ τῷ ἡγεμόνι καὶ ἐσταύρωσαν αὐτόν· πάντοτε νῦν καὶ ἀεί…». Σε άλλους κώδικες συναντάται με την εξής παραλλαγή: «Πλέξαντες στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιέθηκαν ἐπὶ τὸν τράχηλον αὐτοῦ, ζυγὸν δικαιοσύνης, καὶ δήσαντες αὐτὸν ἀνήγαγον καὶ παρέδωκαν Ποντίῳ Πιλάτῳ τῷ ἡγεμόνι». Η γνωστή ευχή ένδυσης του επιτραχηλίου συναντάται και με την εξής σύνθεση: «Καὶ σχῆμα εὐφροσύνης περιεβάλλου μοι ὅτι στέφανον ἐξ’ ἀκανθῶν περιέθηκαν, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν· καὶ γὰρ ὁ ζυγός σου χρηστός καὶ τὸ φορτίον σου ἐλαφρόν ἐστιν». Υπάρχει και η εκδοχή: «Ἡ χάρις καὶ ἡ βοήθεια τοῦ Πνεύματος ἔσται μεθ’ ἡμῶν πάντοτε. Ὡς ἐν μέσῳ τῶν μαθητῶν σου παρεγένου Σωτὴρ ἡμῶν». Και αλλού «Τοῦ ἐνδύματος αὐτοῦ ὡς δρόσος Ἀερμὼν ἡ καταβαίνουσα ἐπὶ τὰ ὄρη Σιών, ὅτι ἐκεῖ ἐνετείλατο Κύριος τὴν εὐλογίαν ζωὴν ἕως αἰῶνος».
Η ευχή για το δεξιό επιμανίκιο είναι: «Δεξιὰ Κυρίου ἐποίησε δύναμιν, δεξιὰ Κυρίου ὕψωσέ με καὶ τῷ βραχίονι αὐτοῦ τῷ ὑψηλῷ ὑπερασπιεῖ ἡμῖν», ενώ σε άλλο χειρόγραφο προστίθεται η φράση: «Αὕτη ἡ πύλη τοῦ Κυρίου. Δίκαιοι εἰσελεύσονται ἐν αὐτῇ». Στίχους και για τα δύο επιμανίκια συναντάμε σε κάποιον κώδικα: «ὑψηλὰ ἱστῶν με· διδάσκων χεῖράς μου εἰς πόλεμον καὶ ἔθου τόξον χαλκοῦν τὸν βραχίονά μου πάντοτε…».
Στην ευχή της ζώνης υπάρχει η προσθήκη: «Καταρτιζόμενος τοὺς πόδας μου ὡσεὶ ἐλάφου καὶ ἐπὶ τὰ ὑψηλὰ ἱστῶν με πάντοτε…».
Το αίτημα του διακόνου, όταν λαμβάνει ευχή από τον ιερέα για να ενδυθεί, διατυπώνεται και με τη φράση: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὸν ἐνδυόμενον».
Μετά την ενδυμασία, όταν πορεύεται ο λειτουργός στην πρόθεση για να επιτελέσει την προσκομιδή, φαίνεται σε κάποιους κώδικες να λέγει: «Καὶ δήσαντες τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἀπήγαγον πρὸς Πιλάτον».
Κρατώντας ο λειτουργός το πρόσφορο λέγει: «Ρῦσαι, Κύριε, τὸν λαόν σου καὶ μὴ δῷς τὴν κληρονομίν σου εἰς ὄνειδος τοῦ κατάρξαι αὐτὴν ἔθνη, μήποτε εἴπωσι· ποῦ ἐστιν ὁ Θεὸς αὐτῶν». Κατά την σταυροειδή χάραξη του προσφόρου, διασώζεται και η φράση: «Εἰς δόξαν καὶ ἀνάμνησιν τοῦ Κυρίου…». Στην τομή του αμνού, υπάρχει η πρόταξη της φράσεως: «Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς καὶ Θεός» και όταν θύεται ο αμνός συναντάται και η προσθήκη: «ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ υἱὸς τοῦ πατρός» ή «καὶ λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός». Στη λόγχευση του αμνού υπάρχει και η παραλλαγή: «Λόγχῃ, Χριστέ μου, κατεδέξω τὴν πλευράν σου νυγῆναι». Σε χειρόγραφα συναντάμε το: «Ἐξηγόρασας ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου…» να λέγεται μετά τη νύξη του αμνού.
Στην έκχυση του οίνου και ύδατος στο ποτήριο, μετά το: «Καὶ ὁ ἑωρακὼς μεμαρτύρηκε καὶ ἀληθινή ἐστιν ἡ μαρτυρία αὐτοῦ», προστίθεται η φράση: «καὶ ἡμεῖς πιστεύομεν καὶ ὁμολογοῦμεν, ὅτι Αὐτός ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου, πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων». Στην ευλογία του οίνου και του ύδατος στο ποτήριο, συναντάται να λέγει ο διάκονος προς τον ιερέα: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὴν ἕνωσιν ταύτην» και ο ιερεύς να ευλογεί με το: «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, πάντοτε…» ή το: «Ἕνωσις πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν».
Στη μνημόνευση των μερίδων, σε κάποιους κώδικες υπάρχει μετά την μερίδα της Θεοτόκου η μνημόνευση για τον Τίμιο Σταυρό, «Τῇ δυνάμει τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ». Σχετικά με τις μερίδες μνημόνευσης των αγίων, ο αριθμός διαφέρει ανάμεσα στους κώδικες. Σε κάποιους κώδικες φαίνεται να είναι περισσότερες των εννέα μερίδων, έως δεκατέσσερεις ή και δεκαπέντε.
Στην ευχή του αστερίσκου, μετά το: «Τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν», υπάρχει η προσθήκη: «καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτοῦ». Στην κάλυψη του ποτηρίου και στον αέρα, ο διάκονος λέγει προς τον ιερέα, για μεν το κάλυμμα του ποτηρίου: «Κάλυψον, δέσποτα, τὸ ἅγιον ποτήριον», για δε τον αέρα: «Σκέπασον, δέσποτα, τὰ ἅγια».
Μετά την ευχή της προθέσεως, σε ελάχιστους κώδικες, έχει διασωθεί να λέγεται το «Ἄξιον ἐστίν ὡς ἀληθῶς…».
Κατά την θυμίαση της αγίας τραπέζης στο τέλος της προσκομιδής, μετά τα τροπάρια, τις Κυριακές προστίθεται να λέγεται και το «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι…».
Παλαιότερα, επειδή ετελείτο η προσκομιδή με μαζεμένο το ιερατικό φαιλόνιο στους ώμους, μετά την προσκομιδή, κατά το άπλωμα του φαιλονίου ο λειτουργός πρόφερε το: «Σκέπασον ἡμᾶς ἐν τῇ σκέπῃ τῶν πτερύγων σου».
Πριν την έναρξη της Θείας Λειτουργίας, μετά την απόλυση του όρθρου η οποία λέγεται μυστικά, υπάρχει και η εκδοχή να λέγεται από τους λειτουργούς στις μετάνοιες, το: «Πρόσδεξαι, Κύριε ὁ Θεός, τὴν δέησιν ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν καὶ ἐλέησον ἡμᾶς διὰ τὴς σῆς ἀγαθότητος» και σε άλλο χειρόγραφο το: «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ὁ Θεὸς ἡμῶν, δὸς ἡμῖν προθυμίαν καὶ ἰσχὺν ἐκτελέσαι μετὰ φόβου καὶ προσοχῆς τὴν θείαν ἱερουργίαν».
Για την ευλογία της μικρής εισόδου συναντάται η φράση του διακόνου: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὴν μικρὰν εἴσοδον» και ο ιερεύς ευλογεί την μικρή είσοδο με την φράση: «Εὐλογημένη ἡ εἴσοδος τῶν ἁγίων σου, Κύριε, πάντοτε…» ή με την φράση: «Εὐλογημένη ἡ ἁγία εἴσοδος τῆς θ. λειτουργίας τῶν ἁγίων σου, Κύριε, πάντοτε…»
Ο διάκονος πριν την εκφώνηση του τρισαγίου ύμνου, λέγει προς τον ιερέα: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὸν τρισάγιον ὕμνον». Μια άλλη εκδοχή είναι να λέει ο διάκονος μυστικώς: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὸν καιρὸν τοῦ τρισαγίου» και ο ιερεύς να απαντά: «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ὁ ἐν τρισαγίῳ φωνῇ ἀνυμνούμενος καὶ ὑπὸ τῶν Χερουβεὶμ καὶ Σεραφεὶμ καὶ ὑπὸ πάσης ἐπουρανίου δυνάμεως δοξολογούμενος πάντοτε, νῦν καὶ ἀεί…».
Σε ελάχιστους κώδικες, στην εκφώνηση της ευχής του τρισαγίου προστίθεται ενδιάμεσα η φράση: «Καὶ ἐν ἁγίοις ἐπαναπαύῃ» ή η γραφή: «καὶ σοὶ τὸν τρισάγιον ὕμνον ἀναπέμπομεν». Σε άλλο χειρόγραφο υπάρχει η ένδειξη να λέγεται μυστικώς το: «Λάβετε Πνεῦμα ἅγιον».
Ως ευχή του τρισαγίου, στον βαρβερινό κώδικα για την λειτουργία του Χρυσοστόμου σώζεται η εξής ευχή: «Ἅγιε ἁγίων, ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ μόνος ἅγιος καὶ ἐν ἀγίοις ἀναπαυόμενος, ἅγιος ὑπάρχεις ὁ τὴν ἀνυπέρβλητον δόξαν ἐν αὐτῷ κεκτημένος· ἅγιος ὁ Θεὸς ὁ λόγῳ τὰ πάντα συστησάμενος· ἅγιος ὁ Θεὸς ὃν τὰ τετράμορφα ζῷα ἀκαταπαύστῳ φωνῇ δοξάζουσιν· ἅγιος ὁ Θεὸς, ὁ ὑπὸ πλήθους ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀρχαγγέλων ἀορασίᾳ τρεμόντων προκυνούμενος καὶ δοξολογούμενος· ἅγιος ὁ Θεός, ὁ τοῖς πολυόμμασι χερουβίμ τῇ ἀσιγήτῳ φωνῇ τῷ ἀκοιμήτω ὂμματι ἐπιβλέπων καὶ ἐπικλίνων τὸ οὖς σου· ἅγιος ὁ Θεός, ὁ τοῖς ἑξαπτερύγοις σεραφὶμ ἐποχούμενος καὶ κροτούντων τὰς ἑαυτῶν πτέρυγας καὶ τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ὑμνούντων τὸ Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαὼθ ὁ προσδεχόμενος· ἅγιος γὰρ εἶ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὃν ἀρχαὶ καὶ ἐξουσίαι καὶ κυριότητες ἐν οὐρανῷ προσκυνοῦσι καὶ ἐπὶ γῆς ἄνθρωποι ἀνυμνοῦσι καὶ σέβουσιν· αὐτὸς φιλάνθρωπε πρόσδεξαι καὶ ἐκ στόματος ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν τὸν τρισάγιον ὕμνον προσφερόμενον παρ’ ἡμῶν καὶ παρὰ παντὸς τοῦ λαοῦ σου καὶ κατάπεμψον ἡμῖν πλούσια τὰ ἐλέη καὶ τοὺς οἰκτιρμούς σου, πρεσβείαις τῆς ἁγίας Θεοτόκου καὶ πάντων τὼν ἁγίων τὼν ἀπ’ αἰῶνός σοι εὐαρεστησάντων».
Στην ευχή της άνω καθέδρας, ο λειτουργός συμπληρώνει τη φράση: «ὁ ὑπερύμνητος καὶ ὑπερυψούμενος» ή «τῆς βασιλείας καθήμενος πάντοτε…». Στον βαρβερινό κώδικα ως ευχή της καθέδρας υπάρχει η εξής ευχή: «Δέσποτα Κύριε ὁ Θεὸς τῶν δυνάμεων, σῶσον τὸν λαὸν σου καὶ εἰρήνευσον αὐτὸν τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος διὰ τοῦ τύπου τοῦ τιμίου σταυροῦ τοῦ μονογενοῦς σου υἱοῦ, μεθ’ οὗ εὑλογητὸς εἶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰῶνων. Ἀμήν».
Συναντάται σε κώδικα, μετά την ευχή του Ευαγγελίου να λέγεται μυστικώς ο 85ος ψαλμός «Κλίνον, Κύριε, τὸ οὖς σου…».
Σε δύο κώδικες οι οποίοι περιέχουν την Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, αναγράφεται ότι κατά την περίοδο της μεγάλης τεσσαρακοστής, από την μεσονηστίσιμο εβδομάδα προστίθενται στα κατηχούμενα και οι δεήσεις των προς το φώτισμα ευτρεπιζομένων, τα λεγόμενα διπλοκατηχούμενα, προφανώς κατ’ επίδρασιν την πρακτικής της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας.
Την ώρα της θυμίασης του χερουβικού ύμνου, σε κάποιους κώδικες αναφέρεται ότι τις καθημερινές, αντί του: «Ἀνάστασιν Χριστοῦ» και του 50ου ψαλμού, λέγεται ο 23ος ψαλμός: «Τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς…» έως το: «Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες». Συναντάται και η επισήμανση ότι ο 50ος ψαλμός λέγεται έως το: «ἀναφοράν καὶ ὁλοκαυτώματα» και το υπόλοιπο: «τότε ἀνοίσουσιν ἐπὶ τὸ θυσιαστήριόν σου μόσχους» να λέγεται κατά την απόθεση των δώρων.
Στους κώδικες συναντάμε πληθώρα τροπαρίων τα οποία λέγονται για να συνοδεύσουν τις μετάνοιες πριν την μεγάλη είσοδο. Ο βασικός κανόνας είναι να λέγεται μόνο ο χερουβικός ύμνος και ο 50ος ψαλμός. Όμως σε αρκετούς κώδικες αναφέρονται διάφορα τροπάρια, τα οποία μπορούν να λεχθούν, όπως: «Ἄνες ἄφες… Κύριε μὴ τῷ θυμῷ σου… Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω… Τὰς ἀνομίας μου πάριδε, Κύριε… Δάκρυά μοι δός… Ὡς ὁ ἄσωτος… Ἥμαρτον εἰς σέ… Κράζω σοι Χριστὲ Σωτήρ… Ἐλέησον ἡμᾶς, Κύριε ἐλέησον ἡμᾶς… Κύριε ἐλέησον ἡμᾶς… Τῆς εὐσπλαγχνίας… Φαρισαίου φύγωμεν… Τῆς πατρῴας δόξης… Ὅταν ἔλθῃς ὁ Θεὸς ἐπί γῆς… Ὡς φοβερὰ ἡ κρίσις σου… Τὴν ψυχήν μου, Κύριε… Τῆς ψυχῆς τὰ ὄμματα… Ἐγὼ ὑπάρχω τὸ δένδρον… Μετάνοιαν οὐ κέκτημαι… Ἐν ἀνομίαις συλληφθεὶς ἐγώ… Εἰ ὁ δίκαιος μόλις σώζεται… Ὡς φοβερὰ ἡ κρίσις…». Σε κώδικα συναντάμε την επισήμανση ότι υπάρχει άνεση στο λειτουργό να επιλέγει ότι θέλει να πει εκείνη την ώρα, «ἄλλοι δὲ λέγουσι τὸ Πιστεύω. Ἄνες. Πάτερ ἡμῶν. Τροπάρια κατανυκτικά. Τὰς ἀνομίας μου πάριδε. Καὶ ἕτερα ὅσα βούλεται».
Στο σημείο όπου ο ιερεύς επιθέτει τον αέρα στους ώμους του διακόνου για την μεγάλη είσοδο και λέγει «Ἐπάρατε τὰς χεῖρας ὑμῶν…», συναντάμε και την προσθήκη «Ὑψώσω σε ὁ Θεός μου, ὁ βασιλεύς μου» ή το «Ὑψοῦτε Κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν» και όταν ο ιερεύς επιδίδει στον διάκονο το δισκάριο για την μεγάλη είσοδο να λέγει «Ὁ Θεὸς κάθηται ἐπὶ θρόνου ἁγίου αὑτοῦ».
Σχετικά με την μνημόνευση την οποία εκφωνεί ο διάκονος κατά την μεγάλη είσοδο, συναντάμε στους κώδικες τις εξής παραλλαγές: «Μνησθείη, Κύριος ὁ Θεός, πάντων ὑμῶν ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ» ή «Μνησθείη πάντων ὑμῶν Κύριος ὁ Θεὸς ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ». Όταν εισέρχεται ο ιερεύς με το ποτήριο στο ιερό βήμα λέγει «Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ὑμῶν» ή ολόκληρο το: «Ἄρατε πύλας οἱ ἄρχοντες ὑμῶν καὶ ἐπάρθητε πύλαι αἰώνιοι καὶ εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης» και ο διάκονος συμπληρώνει «Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου. Θεὸς Κύριος καὶ ἐπέφανεν ἡμῖν». Σε διαφορετικούς κώδικες αναγράφεται ως συμπληρωματική φράση το: «Εὐλογημένη ἡ δόξα Κυρίου ἐκ τοῦ τόπου τοῦ ἀγίου τούτου». Στην απόθεση των δώρων επάνω στην αγία τράπεζα ο λειτουργός λέγει το: «Μεγαλύνατε τὸν Κύριον. Ὡς ἐν μέσῳ τῶν μαθητῶν σου παρεγένου Χριστὲ ὁ Θεός…».
Για την κάλυψη των δώρων μετά την απόθεση, κάποια χειρόγραφα αναφέρουν ότι, όταν τοποθετεί ο ιερεύς το ποτήριο και το δισκάριο στην αγία τράπεζα και λέγει «Ὁ εὐσχήμων Ἰωσήφ…», το λέγει έως την φράση «…κηδεύσας ἀπέθετο». Εάν η Θεία Λειτουργία τελείται σε ημέρα Κυριακή, τότε το ολοκληρώνει έως τέλους. Επιπλέον λέγει και τα τροπάρια, «Ἐν τάφῳ σωματικῶς… Δόξα Πατρὶ… Ὡς ζωηφόρος… Καὶ νῦν… Τὸ τοῦ Ὑψίστου ἡγιασμένον θεῖον σκήνωμα…» ή το: «Ἐξ ὕψους κατῆλθες…». Όταν αφαιρεί το κάλυμμα του δισκαρίου λέγει, «Ὅτε κατῆλθες πρὸς τὸν θάνατον» και στην αφαίρεση του καλύμματος του ποτηρίου λέγει, «Ταῖς μυροφόροις γυναιξί». Σε άλλους κώδικες συναντάμε να λέγονται τα τροπάρια με διαφορετική σειρά. Σ’ ένα ευχολόγιο, στην θυμίαση των δώρων ορίζεται να λέγει ο ιερεύς, «Πλήρωμα Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν».
Στους παλαιούς κώδικες, ο διάλογος μεταξύ ιερέως και διακόνου μετά την απόθεση των δώρων, παρουσιάζεται σε αντεστραμμένη μορφή, από εκείνη στα εν χρήση ιερατικά βιβλία. Ο ιερεύς απευθύνεται στον διάκονο λέγοντας, «Μνήσθητί μου, δέσποτα» ή «Ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργέ, ἱεροδιάκον, εὖξαι ὑπερ ἐμοῦ» ή «Εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, διάκονε» (εάν υπάρχουν συλλειτουργοί ιερείς, σε κώδικα καταγράφεται και η εξής εκδοχή: «Εὔξασθε, ἀδελφοὶ καὶ συλλειτουργοί, ἵνα ἔλθῃ ἐπ’ ἐμὲ ἡ χάρις τοῦ παναγίου Πνεύματος») και ο διάκονος απαντά στον ιερεά, «Πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ἐπισκιάσει σοι τὰ ἔργα τῶν χειρῶν σου. Μνήσθητι καὶ ἐμοῦ, δέσποτα» ή «Εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, δέσποτα ἅγιε» και ο ιερεύς αποκρίνεται, «Αὐτὸ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον συλλειτουργήσει ἡμῖν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς ἡμῶν καὶ φωτίσει τὴν σὴν ὁσιότητα» και ο διάκονος, «Γένοιτο, δέσποτα. Μνήσθητί μου, δέσποτα ἅγιε» και ο ιερεύς απαντά, «Μνησθείη, Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν καὶ ὑμῶν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν».
Μαρτυρείται σε κώδικα ότι μετά την απόθεση των δώρων, οι λειτουργοί νίπτουν τα χείρας τους λέγοντας το: «Νίψομαι ἐν ἀθώοις….. τόπον σκηνώματος δόξης σου, ὧδε κατοικήσω, ὅτι ᾐρετησάμην αὐτήν, αὐτὴ ἡ κατάπαυσίς μου εἰς αἰῶνα αἰῶνος».
Στο «Ἀγαπήσωμεν ἀλλήλους», όπου ο ιερεύς προσκυνεί τα άγια λέγοντας «Ἀγαπήσω σε, Κύριε…», σε κώδικες συμπληρώνει και τη φράση, «Ὁ Θεός μου βοηθός μου καὶ ἐλπιῶ ἐπ’ αὐτόν».
Για την χρήση και άρση του αέρα από το δισκοπότηρο, άλλοι κώδικες αναφέρουν ότι ο ιερεύς κατά το σείσειμο λέγει το: «Ἅγιος ὁ Θεός… ἐλέησον ἡμᾶς», άλλοι αναφέρουν ότι η άρση του αέρα γίνεται στο: «Στῶμεν καλῶς…».
Η συντριπτική πλειοψηφία των κωδίκων αναφέρουν ότι ο αστερίσκος μετά την άρση του από το δισκάριο τοποθετείται επάνω στον διπλωμένο αέρα.
Κάποιοι κώδικες αναφέρουν ότι κατά την εκφώνηση των συστατικών λόγων, ο ιερεύς με τον διάκονο δείχνουν με το δεξί τους χέρι, το δισκάριο στο: «Λάβετε, φάγετε…» και το ποτήριο στο: «Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες…».
Τρεις κώδικες αναφέρουν ότι πριν το «Μεμνημένοι τοίνυν…» ο διάκονος προσθέτει το «Τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν· Κύριε ἐλέησον».
Η ύψωση των δώρων με σταυρωτά τα χέρια την ώρα της εκφωνήσεως του: «τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν…» δεν μαρτυρείται σε κάποιον κώδικα. Όμως σε δύο κώδικες αναφέρεται ότι ο διάκονος υψώνει τα άγια. Σε πάρα πολλούς κώδικες συναντάται η γραφή «προσφέροντες» αντί του «προσφέρομεν».
Σε αρκετούς κώδικες συναντάμε να λέγεται από τους λειτουργούς μυστικώς, πριν τον καθαγιασμό, το τροπάριο της ακολουθίας της τρίτης ώρας, «Κύριε ὁ τὸ πανάγιόν σου Πνεῦμα ἐν τῇ τρίτῃ ὥρᾳ τοῖς ἀποστόλοις σου… Καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοὶ ὁ Θεός. Κύριε, ὁ τὸ πανάγιόν σου… Μὴ ἀπορρίψῃς με ἀπὸ τοῦ προσώπου σου καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον μὴ ἀντανέλῃς ἀπ’ ἐμοῦ. Κύριε ὁ τὸ πανάγιόν σου… Δόξα… Καὶ νῦν…».
Σε κάποιους κώδικες που περιέχουν την Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, μετά το: «Τὸ ἐκχυθὲν ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς», προστίθεται η φράση από την Λειτουργία του Χρυσοστόμου: «Μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ», ενώ σε άλλους κώδικες αντικαθίσταται τελείως η πρώτη φράση από την δεύτερη.
Αμέσως μετά τον καθαγιασμό, σε κάποιους κώδικες συναντάται η εκδοχή να αιτείται ο διάκονος από τον ιερέα την ευχή του λέγοντας, «Μνήσθητί μου, δέσποτα ἅγιε, τοῦ ἁμαρτωλοῦ» και ο ιερεύς να απαντά «Μνησθείη σου Κύριος ὁ Θεὸς ἐν τῇ βασιλείᾳ αὐτοῦ».
Με το: «Ἐξαιρέτως», σε πολλούς κώδικες αναφέρεται ότι λέγονται μυστικώς υπό του διακόνου ή των λειτουργών τα κάτωθι τροπάρια, «Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε κεχαριτωμένη… Μακαρίζομέν σε… Ἄξιόν ἐστι… Σὲ προσκυνοῦμεν, δέσποινα, καὶ τὸν ἐκ σοῦ τεχθέντα… Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαγχνίαν καταφεύγομεν, Θεοτόκε… Μέγα τὸ ὄνομα τῆς ἁγίας Τριάδος· Παναγία Θεοτόκε, βοήθει ἡμῖν. Μακαρίζομέν σε πᾶσαι αἱ γενεαί, Θεοτόκε παρθένε… Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ… Ἱκετεύσατε ὑπὲρ ἡμῶν…».
Η σειρά της μνημόνευσης στους περισσότερους κώδικες διαφέρει. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε αρκετούς κώδικες συναντάται η μνημόνευση του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού, όπως ειπώθηκε και στη μνημόνευση της προσκομιδής.
Στην μετά το: «Καὶ δὸς ἡμῖν…» μνημόνευση, προστίθεται συμπληρωματικά μνημόνευση για τον λειτουργό σε πρώτο ενικό πρόσωπο «Μνήσθητι, Κύριε, κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου καὶ τῆς ἐμῆς ἀναξιότητος· συγχώρησόν μοι πᾶν πλημμέλημα ἑκούσιόν τε καὶ ἀκούσιον καὶ μὴ διὰ τὰς ἐμὰς ἁμαρτίας κωλύσῃς τὴν χάριν τοῦ ἁγίου σου πνεύματος ἀπὸ τῶν προκειμένων δώρων τούτων».
Στην κεφαλοκλισία μετά το «Πάτερ ἡμῶν…», έως ότου αναγνώσει ο ιερεύς την ευχή, υπάρχει η εκδοχή να επεύχεται ο διάκονος μυστικώς το: «Ἄνες ἄφες, συγχώρησον ὁ Θεός…».
Σε αρκετούς κώδικες, πριν το: «Πρόσχωμεν. Τὰ ἅγια τοῖς ἁγίοις» αναφέρεται ότι ο λειτουργός παρεμβάλει τα τροπάρια, «Ἐλέησον ἡμᾶς, Κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς… Δόξα Πατρί… Κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς… Καὶ νῦν… Τῆς εὐσπλαγχνίας τὴν πύλην… Ὡς ἐμνήσθης, Χριστέ, τοῦ πιστοῦ σου λῃστοῦ ἐν τῷ σταυρῷ, μνήσθητι καὶ ἐμοῦ τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἐν τῇ βασιλείᾳ σου» και αφού προσκυνήσει τρείς φορές λέγοντας το: «Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι…», προσθέτει το: «Ὑψοῦτε Κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν καὶ προσκυνεῖτε τῷ ὑποποδίῳ τῶν ποδῶν αὑτοῦ. Ὑψώθητι ἐπὶ τοὺς οὐρανοὺς ὁ Θεὸς καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἡ δόξα σου. Ὑψώσω σε, ὁ Θεός μου, ὁ βασιλεύς μου καὶ εὐλογήσω τὸ ὄνομά σου εἰς τὸν αἰῶνα καὶ εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος», το οποίο στους κώδικες διασώζεται σε διάφορες παραλλαγές. Σε κώδικα αναφέρεται ότι επιπλέον προσθέτει και το: «Βασιλεῦ οὐράνιε».
Η συστολή του ωραρίου από τον διάκονο, σύμφωνα με τους κώδικες, συμβαίνει μετά το: «Πρόσχωμεν» και αφού εισέλθει στο ιερό βήμα και όχι την ώρα της Κυριακής Προσευχής για να μην διασαλεύει την προσοχή των πιστών.
Σε κώδικα αναφέρεται ότι, πριν το μελισμό του Αγίου Άρτου, ο λειτουργός λέγει μυστικώς το τρισάγιον. Οι φράσεις του λειτουργού όταν μελίζει τον Άγιο Άρτο, παρουσιάζονται με πολλές παραλλαγές, όπως: «Ὁ ἀμνὸς καὶ λόγος τοῦ Θεοῦ ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς, ὁ πάντοτε μελιζόμενος καὶ μηδέποτε διαιρούμενος» ή «Τὸ τίμιον καὶ ἅγιον καὶ ἄχραντον σῶμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μελίζεται εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. ὁ μελιζόμενος καὶ μὴ διαιρούμενος, ὁ ἐσθιώμενος καὶ μὴ δαπανώμενος, τοὺς δὲ ἐσθίοντας ὑπὸ σοῦ ἁγιάζων. Αὐτὸς ὑπάρχεις, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ πληρώσας πᾶσαν πατρικὴν ἐπαγγελίαν· πλήρωσον χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης τὰς ψυχὰς ἡμῶν νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων» ή «Μελίζεται ἡ σὰρξ τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀδιαιρέτως καὶ ἀτρέπτως ὑπὲρ τῆς τοῦ κόσμου ζωῆς καὶ σωτηρίας, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου πάντοτε νῦν καὶ ἀεί».
Σε κώδικα αναφέρεται ότι όταν ο λειτουργός μελίσει τον Άγιο Άρτο σε τέσσερα μέρη, τοποθετεί το πρώτο στο άνω μέρος του δίσκου λέγοντας «Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός», το δεύτερο στο κάτω λέγοντας «Καὶ τοῦ Υἱοῦ», το τρίτο στο δεξιό λέγοντας «Καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος» και το τέταρτο στο αριστερό λέγοντας «Νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας…».
Όταν ο λειτουργός είναι έτοιμος για την πλήρωση του ποτηρίου με το τίμιο Σώμα του Χριστού (την μία μερίδα του Αμνού), ο διάκονος λέγει: «Πλήρωσον, δεσποτα, τὸ ἅγιον ποτήριον πληρώματος ἁγίου» ή «Πλήρωσον, δέσποτα, πλήρωμα Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν». Ο ιερεύς κατά την πλήρωση του ποτηρίου λέγει «Πλήρωμα Πνεύματος ἁγίου» ή «Εἰς πλήρωμα Πνεύματος ἁγίου» ή «Πλήρωμα Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν. Ὑψώσω σε, ὁ Θεὸς ὁ βασιλεύς μου».
Όταν υπάρχει Αμνός για την τέλεση προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας, ο λειτουργός λαμβάνει με την λαβίδα τίμιο Αίμα και εμποτίζει τον Άγιο Άρτο λέγοντας: «Ἑνοῦται τὸ τίμιον καὶ πανάγιον καὶ ζωοποιὸν αἷμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τῷ τιμίῳ καὶ ζωοποιῷ αὐτοῦ σώματι. Ἀμήν».
Για την ευλογία του ζέοντος ύδατος, διασώζονται οι φράσεις του διακόνου προς τον ιερέα: «Εὐλόγησον, δέσποτα, τὴν ἁγίαν ζέσιν» ή «… ζέσιν ταύτην». Ο ιερεύς ευλογεί λέγοντας, «Εὐλογημένη ἡ ζέσις τοῦ ἁγίου Πνεύματος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας». Στην πλήρωση του αγίου ποτηρίου με το ζέον ύδωρ υπάρχουν οι εξής παραλλαγές: «Ζέσις πίστεως Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν» ή «Ζέσις Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν» ή «Ζέσις πλήρης πίστεως Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν». Επιπλέον, στους κώδικες απαντώνται και οι προσθήκες: «Καταβήσεται ὡς ὑετὸς ἐπὶ πόκον καὶ ὡς σταγών», «Λουτρὸν τὸ θεῖον τῆς παλιγγενεσίας λόγῳ κεραννὺς συντεθειμένῃ φύσει ὀμβροβλυτεῖς μοι ρεῖθρον ἐξ ἀκηράτου νενυγμένης σου πλευρᾶς, ὦ Θεοῦ Λόγε, ἐπισφραγίζων τῇ ζέσει τῆς πίστεως» ή «…ἐπισφραγίζων τῇ ζέσει τοῦ πνεύματος», «Θεορρύτου αἵματος κενωθέντος, δέσποτα Χριστέ, ἐκ σῆς ἀχράντου πλευρᾶς καὶ ζωοποιοῦ, θυσία μὲν πέπαυται εἰδωλική, πᾶσα δὲ ἡ γῆ σοῦ τῆς αἰνέσεως τὴν θυσίαν ἀναφέρομεν».
Το τροπάριο «Πιστεύω Κύριε καὶ ὁμολογῶ» της θείας μεταλήψεως, το συναντάμε με την εξής προσθήκη: «… Ὁ κατελθὼν ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθεὶς ἐκ Πνεύματος ἁγίου εἰς τὸ σῶσαι ἁμαρτωλούς, ὧν πρῶτός εἰμὶ ἐγώ…». Σε κώδικες συναντάται να λέγονται για την προετοιμασία της Θείας Κοινωνίας και άλλα τροπάρια όπως: «Ἄνες, ἄφες… Μή μοι εἰς κρίμα… Μή μοι, φιλάνθρωπε δέσποτα, εἰς κρίμα ἢ εἰς κατάκριμα γένοιτο ἡ μετάληψις τῶν ἁγιασμάτων σου, ἀλλ’ εἰς ἴασιν ψυχῆς καὶ σώματος. Ἥμαρτον εἰς σέ, Σωτήρ… Κράζω σοι, Χριστὲ Σωτήρ… Τὰς ἀνομίας μου πάριδε, Κύριε… Δόξα σοι ὁ Θεὸς ἡμῶν δόξα σοι. Δι’ εὐχῶν… Βασιλεῦ οὐράνιε… Κύριε, τὸ πανάγιόν σου Πνεῦμα… Ὡς ὁ ἄσωτος υἱὸς ἦλθον κἀγὼ οἰκτίρμον… Ὡς ὁ περιπεσὼν εἰς τοὺς λῃστὰς καὶ τετραυματισμένος… Ἕκαστος ὅπου σώζεται, ἐκεῖ δικαίως…».
Την ώρα της μετάληψης του τιμίου Σώματος από τον ιερέα, καταγράφονται σε κώδικες τα λόγια του ιερέως, με τις εξής παραλλαγές: «Τοῦτο τὸ τίμιον καὶ ζωοποιὸν καὶ ἅγιον σῶμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μεταδίδομαι…», «Προσέρχομαι Χριστῷ τῷ ἀθανάτῳ βασιλεῖ. Τὸ τίμιον καὶ πανυπεράγιον σῶμα καὶ αἷμα τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μεταλαμβάνω ἐγὼ ὁ ἁμαρτωλὸς καὶ ἀνάξιος δοῦλος τοῦ Θεοῦ εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωήν μου αἰώνιον», «Τὸ τίμιον καὶ ἅγιον καὶ ἄχραντον σῶμα τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μεταλαμβάνει ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ (δεῖνα) εὐτελὴς ἰερεὺς εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν αὐτοῦ καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον». Υπάρχει και σε κώδικα ιδιαίτερη φράση που προφέρει ο ιερεύς όταν κρατάει το σώμα του Κυρίου στα χέρια του για να κοινωνήσει: «Φυλάξαι Κύριος ὁ Θεὸς τὴν ἱεροσύνην σου ὅσιον, ἄσπιλον, ἀμίαντον, ἀσκανδάλιστον ἀπὸ παντὸς πονηροῦ καὶ κακοῦ πράγματος πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου πρεσβείαις καὶ ἱκεσίαις τῆς ὑπερυμνήτου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας καὶ πάντων τῶν ἁγίων». Ο ιερεύς αφού κοινωνήσει το Σώμα, προσθέτει, «Σὺ γὰρ εἶπας, δέσποτα, ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα ἐν ἐμοὶ μένει, κἀγὼ ἐν αὐτῷ».
Ο ιερεύς όταν κοινωνεί το τίμιο Αίμα λέγει: «Τὸ τίμιον καὶ πανάγιον καὶ ζωηρὸν αἷμα τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μεταδίδοταί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ (δεῖνι) εἰς ἄφεσίν μου ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον», «Ἐγώ, ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ δεῖνα μεταλαμβάνω τοῦ ἁγίου καὶ ἱεροῦ αἵματος…» και προσθέτει «Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου» ή «Ποτήριον σωτηρίου. Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς Ἀμήν. Καὶ τοῦ Υἱοῦ Ἀμήν. Καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος νῦν…».
Για την μετάδοση της Θείας Κοινωνίας στον διάκονο από τον ιερέα, σε κώδικες συναντάμε να προσθέτει ο ιερεύς τη φράση: «… δίδοται τῷ διακόνῳ». Σύμφωνα με κάποιους κώδικες, όταν ο διάκονος λάβει το Σώμα του Χριστού από τα χέρια του ιερέως, ασπάζεται το δεξί χέρι και την δεξιά παρειά του ιερέως και ο ιερεύς να απαντά «Ὁ Χριστὸς ἐν μέσῳ ἡμῶν». Μετά την κοινωνία και των δύο, ιερέως και διακόνου, λέγουν καθ’ εαυτόν: «Τοῦ τιμίου καὶ ἁγίου καὶ ἀχράντου σώματος τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μεταλαμβάνω ἐγὼ ἱερεὺς εἰς ἄφεσίν μου ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον».
Από τις πολλές παραλλαγές που υπάρχουν στις φράσεις όταν ο ιερεύς κοινωνεί τον διάκονο, αξιοσημείωτη είναι η φράση του διακόνου: «Μετάδος μοι, Πάτερ μου, τὸ ἅγιον καὶ ἱερὸν σῶμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ Κυρίου ἡμῶν, Θεοῦ καὶ Σωτῆρος» και ο ιερεύς κοινωνώντας τον διάκονο να απαντά, «Ὁ διάκονος τάδε μεταλαμβάνει τὸ πανάγιον καὶ τιμιώτατον καὶ πανάχραντον Σῶμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Θεοῦ καὶ Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ…» ή «Ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ διάκονος δεῖνα μεταλαμβάνει…». Σε άλλους κώδικες συναντάμε να ζητάει ο διάκονος συγχώρηση από τον ιερέα για να κοινωνήσει, λέγοντας: «Εὐλόγησον, δέσποτα· συγχώρησόν μοι τῷ ἁμαρτωλῷ».
Σε αρκετούς κώδικες αναφέρεται ότι μετά την μετάληψη λέγονται τα εξής τροπάρια μυστικώς υπό των λειτουργών: «Τῆς τιμίας καὶ ἁγίας σαρκός σου μετέλαβον καὶ τοῦ τιμίου σου αἵματος ἠξιώθην καὶ τῆς βασιλείας σου μὴ ὑστερήσῃς με τὸν ἀνάξιον. – Ἐλίπανας ἐν ἐλαίῳ τὴν κεφαλήν μου καὶ τὸ ποτήριόν σου μεθύσκον με ὡσεὶ κράτιστον· καὶ τὸ ἔλεός σου καταδιώξει με πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς μου· καὶ τὸ κατοικεῖν με ἐν οἴκῳ Κυρίου εἰς μακρότητα ἡμερῶν εἰς τὴν ἄνω Ἱερουσαλήμ. – Τοῦ ἀχράντου σου σώματος καὶ τοῦ τιμίου, αἵματος μυστικῶς ἀξιωθεὶς γενέσθαι συμμέτοχος εὐχαριστῶ, ἀνυμνῶ, δοξολογῶ, προσκυνῶ καὶ μεγαλύνω, ἀγαθέ, τὰς παρουσίας σου καὶ τὴν ἄκραν ἀγαθότητά σου καὶ συγκατάβασιν, πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν». Σε άλλους κώδικες υπάρχει η εξής σειρά: «Γένοιτο ἐν ἐμοὶ τὸ σῶμα καὶ τὸ αἷμα τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τροφὴ ἄφθαρτος καὶ ζωὴ αἰώνιος. – Τῆς τιμίας καὶ ἁγίας σου σαρκός… – Ἐλίπανας ἐν ἐλαίῳ… – Τοῦ ἀχράντου σου σώματος καὶ τοῦ… – Σὺ γὰρ εἶπας, δέσποτα, ὅτι πᾶς ὁ τρώγων μου… – Ὁ δοὺς τροφήν μοι σάρκα σὴν ἑκουσίως…» ή «Γένοιτο ἡμῖν τὸ σῶμα τοῦτο καὶ τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ τροφὴ ἄφθαρτος καὶ ζωὴ αἰώνιος» και «Τὸ σῶμά σου τὸ ἅγιον, Κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστέ, καὶ τὸ αἷμά σου τὸ τίμιον γενέσθω ἡμῖν εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς βασιλείας οὐρανίου κληρονομίαν». Σε άλλον κώδικα απαντάται μόνο το: «Τῆς τιμίας καὶ ἁγίας σαρκός σου, Χριστέ, μετέλαβον καὶ τοῦ ἁγίου αἵματός σου ἠξιώθην καὶ τῆς βασλείας σου μὴ ὑστερήσῃς με τὸν ἀνάξιον» ή «Τῆς ἁγίας ἐνδόξου καὶ ἀχράντου σαρκός σου, Χριστέ, μετέλαβον καὶ τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σου αἵματος ἠξιώθην ὁ ἀνάξιος, καὶ τῆς βασιλείας σου μὴ στερήσῃς με».
Σε άλλο κώδικα απαντώνται και τα: «Τὸ σῶμά σου τὸ ἅγιον, Κύριέ μου, γένοιτό μοι εἰς χαράν, ὑγείαν καὶ εὐφροσύνην… Τοῦ ἀχράντου σου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος ἀξιωθείς… Μή μοι, δέσποτα φιλάνθρωπε…». Σε έναν κώδικα υπάρχει και η εξής ευχαριστία: «Δέσποτα φιλάνθρωπε, μὴ εἰς κρίμα, εἰς βάρος, μὴ εἰς κατάκριμά μοι γένωνται τὰ ἅγια ταῦτα, ἀλλ’ εἰς κάθαρσιν καὶ ἁγιασμὸν ψυχῆς καὶ σώματος. Γένοιτο δέ μοι, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεός μου, τὸ σῶμά σου τὸ ἅγιον καὶ τὸ αἷμά σου τὸ τίμιον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν μου καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον, καὶ ἐν τῇ δευτέρᾳ σου παρουσίᾳ συναρίθμησόν με τοῖς δικαίοις καὶ ἐκλεκτοῖς σου προβάτοις. Ὅτι εὐλογητὸς εἶ εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν». Σε αρκετούς κώδικες συναντάται το: «Ἔθελξας πόθῳ με, Χριστέ, καὶ ἠλλοίωσας τῷ θείῳ σου ἔρωτι…» να λέγεται από τον ιερέα μετά την Θεία Κοινωνία του τιμίου Αίματος.
Στην συστολή των μερίδων μνημονεύσεως, ο διάκονος λέγει: «Ἀπόπλυνον, Κύριε, τὰ ἁμαρτήματα τῶν μνημονευθέντων ἐν τῇ ἁγίᾳ θυσίᾳ τῇ πρεσβείᾳ τῶν ἁγίων σου».
Σε έναν κώδικα αναφέρεται ότι όταν ο λειτουργός τοποθετεί στο ποτήριο την λαβίδα και το σκεπάζει με το μάκτρο να λέει: «Λαβὶς Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν» και «Κάλυμμα Πνεύματος ἁγίου. Ἀμήν».
Στην προτροπή του διακόνου για προσέλευση των πιστών στην Θεία Κοινωνία συναντάμε σε κώδικες τις εξής παραλλαγές: «Μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ πίστεως Προσέλθετε», «Μετὰ φόβου καὶ πίστεως προσέλθετε», «Μετὰ φόβου Θεοῦ προσέλθετε», «Ὅσοι μετὰ φόβου καὶ πίστεως προσέλθετε»» ή να εκφωνεί ο ιερεύς «Μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ πίστεως» και ο διάκονος «Προσέλθετε». Σε κώδικες αναγράφεται ότι ψάλλεται το: «Θεὸς Κύριος καὶ ἐπέφανεν ἡμῖν».
Οι φράσεις που χρησιμοποιεί ο ιερεύς όταν μεταδίδει στους πιστούς την Θεία Κοινωνία, σύμφωνα με κάποιους κώδικες, είναι: «Σῶμα τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Σῶμα τοῦ ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθέντος καὶ οὐ ποιηθέντος. Σῶμα τοῦ ὑπὸ τῶν προφητῶν κηρυχθέντος. Σῶμα δεσπότου τῶν ἀγγέλων» ή «ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ δεῖνα μεταλαμβάνει τοῦ ἁγίου καὶ ἱεροῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Κυρίου ἡμῶν Θεοῦ καὶ Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν του καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον» ή «Γένοιτο ἐν σοὶ τὸ σῶμα τοῦτο καὶ τὸ αἷμα τοῦ δεσπότου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν τροφὴ ἄφθαρτος καὶ ζωὴ ἀθάνατος».
Σε έναν κώδικα αναφέρεται ότι, ο ιερεύς πριν εκφωνήσει το: «Σῶσον ὁ Θεός…», λέγει μυστικώς «Ἀληθῶς Θεοῦ Υἱός ἐστιν οὗτος». Σε κώδικα υπάρχει και η εξής εκδοχή: «Σῶσον ὁ Θεὸς τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου καὶ ποίμανον αὐτοὺς καὶ ἔπαρον αὐτοὺς ἕως τοῦ αἰῶνος».
Μετά το «Ὑψώθητι…», ο ιερεύς συμπληρώνει, «Ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ…» ή «Ὑψώσω σε ὁ Θεός μου… αἰῶνος». Σε κάποιους κώδικες, πριν το: «Πάντοτε, νῦν…» προστίθεται η φράση: «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν ὁ φωτίζων καὶ ἁγιάζων…» ή να λέγεται τρεις φορές το: «Δόξα τῷ πληροῦντι τὰ πάντα Θεῷ ἡμῶν πάντοτε…». Σε κάποιους κώδικες, μετά το: «Πάντοτε, νῦν…» προστίθεται να ψάλλεται από τον χορό το: «Πληρωθήτω τὸ στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου, Κύριε…». Σε ελάχιστους κώδικες συναντάμε στην εκφώνηση της ευχαριστίας την αναγραφή: «Ὀρθοί οἱ μεταλαβόντες».
Σε έναν κώδικα συναντάται μετά την ευχή: «Εὐχαριστοῦμεν σοι…» να προστίθεται το: «Παναγία δέσποινα, θεοτόκε, τὸ φῶς τῆς ἐσκοτισμένης μου ψυχῆς…», με την επισήμανση ότι λέγεται από τον λειτουργό εάν επιθυμεί να την διαβάσει.
Σε ελάχιστους κώδικες, μετά το: «Ἐν εἰρήνῃ προέλθωμεν», οι ψάλτες απαντούν με το: «Ἐν ὀνόματι Κυρίου». Σε έναν κώδικα συναντάμε για οπισθάμβωνο ευχή στην Θεία Λειτουργία του Χρυσοστόμου την εξής: «Ποῖον αἶνον ἢ ποῖον ὕμνον ἢ ποίαν εὐχαριστίαν ἀμοιβὴν ἀνταποδώσομεν σοὶ τῷ φιλανθρώπῳ Θεῷ ἡμῶν, ὅτι καὶ θανάτῳ καταδεδικασμένοις ἡμῖν καὶ ταῖς ἁμαρτίαις βεβυθισμένοις ἡμῖν ἐλευθερίαν ἐδωρήσω καὶ μετέδωκας ἡμῖν τῆς ἀθανάτου καὶ ἐπουρανίου τρυφῆς τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ σου; Διὸ δεόμεθά σου ἀκατακρίτους ποίησον ἡμᾶς τε καὶ τοὺς δούλους σου τοὺς διακόνους· ἐν τιμῇ καὶ σεμνῇ πολιτείᾳ σὺν ἡμῖν διατήρησον καὶ τὸν περιεστῶτα λαὸν· μετέχειν τῆς τοιαύτης μυστικῆς σου τραπέζης καταξίωσον μέχρις ἐσχάτης ἡμῶν ἀναπνοῆς εἰς ἁγιασμὸν ψυχῆς καὶ σώματος, ἵνα καταξιωθῶμεν καὶ τῆς ἐπουρανίου σου βασιλείας μετὰ πάντων τῶν εὐαρεστησάντων σοι· εὐχαῖς καὶ πρεσβείαις τῆς παναγίας, ἀχράντου Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας καὶ πάντων τῶν ἁγίων σου. Ὅτι ἅγιος καὶ φιλάνθρωπος Θεὸς ὑπάρχεις καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν, τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμην».
Για την διανομή του αντιδώρου, ορίζεται σε κάποιους κώδικες να προσφέρεται πριν την απόλυση, λεγομένου του ψαλμού: «Εὐλογήσω τὸν Κύριον ἐν παντὶ καιρῷ…» και «Ὑψώσε σε…».
Υπάρχουν διάφορες καταγεγραμμένες φράσεις, τις οποίες χρησιμοποιεί ο ιερεύς για την ευλογία της απολύσεως, όπως: «Εὐλογία Κυρίου ἐφ’ ἡμᾶς τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ πάντοτε…» ή «Εὐλογία Κυρίου ἐφ’ ὑμᾶς…» ή «Εὐλογημένοι ἡμεῖς τῷ Κυρίῳ διὰ Πνεύματος ἁγίου τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ πάντοτε νῦν καὶ ἀεί…» ή «Εὐλογημένοι ὑμεῖς τῷ Κυρίῳ τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ…» ή «Εὐλογία Κυρίου μεθ’ ὑμῶν τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ πάντοτε…» ή «Εὐλογία Κυρίου ἔσται ἐφ’ ὑμᾶς».
Σε κάποιους κώδικες συναντάμε ως απόλυση την φράση: «Ὁ Θεὸς διὰ πρεσβειῶν τῆς παναχράντου σου μητρὸς καὶ πάντων σου τῶν ἁγίων ἐλέησον ἡμᾶς». Αλλού συναντάμε, να προσθέτει ο λαός μετά την απόλυση το: «Φυλάττοι ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν καὶ ὀρθόδοξον πίστιν τῶν…» και ο διάκονος να λέγει το: «Δι’ εὐχῶν τῶν ἁγίων πατέρων ἡμῶν, Κύριε, εὐλόγησον, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν».
Σε κώδικες αναφέρεται ότι ο λειτουργός ποιεί την ευχαριστία μετά την ολοκλήρωση της Θείας Λειτουργίας, προσθέτοντας τα εξής τροπάρια: «Ἐκ τῶν οὐρανῶν ἐδέξω… Δόξα πατρί… Ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, ὁ ποιῶν ἀεὶ μεθ’ ἡμῶν… Καὶ νῦν… Τῇ πρεσβείᾳ Κύριε…».
Σε κάποιους κώδικες αναγράφεται ότι μετά την απόδυση των αμφίων, ο ιερεύς λέγει: «Ὁ πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν Θεὸς, δόξα σοι» και αφού φορέσει το ράσο, προσκυνάει τρείς φορές μπροστά στην εικόνα του Χριστού λέγοντας, «Δόξα σοι ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι. Γένοιτο, Κύριε, τὸ ἔλεός σου ἐπ’ ἐμοὶ τῷ ἁμαρτωλῷ» και αφού στραφεί προς τον λαό λέγει: «Φυλάξαι Κύριος ὁ Θεὸς πάντας ἡμᾶς τῇ αὐτοῦ χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ, πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων» ή «Φυλάττοι ὁ Θεὸς πάντας ὑμᾶς διὰ τῆς ἑαυτοῦ ἀγαθότητος» ή «Κύριος διαφυλάττοι πάντας ἡμᾶς» ή «Ἡ ἁγία Τριὰς φυλάξει καὶ σώσει πάντας ἡμᾶς».
Από τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό ότι η Θεία Λειτουργία εμπεριείχε διαφορετικά στοιχεία τα οποία καταγράφονται στους κώδικες. Υπάρχουν ύμνοι, ευχές, δεήσεις και τροπάρια, τα οποία συναντώνται σε αρκετούς κώδικες. Επιπλέον, κάποια στοιχεία, τα οποία βρίσκονται σποραδικά σε συγκεκριμένους κώδικες ως αυτοτελή, αντανακλούν και εκφράζουν μεμονωμένες πρακτικές συγκεκριμένων χώρων, τοπικών εκκλησιών ή ιερών μονών.
Από την έρευνα διαπιστώνουμε ότι, παρόλο που ο καιρός της ενδύσεως και της προσκομιδής θεωρείται ως δηλωτικός της εποχής της Παλαιάς Διαθήκης και των προφητών (γι’ αυτό και εμπεριέχει στοιχεία από προφητείες), όμως σε κάποιους κώδικες διαφαίνεται η τάση εισαγωγής και χρήσεως φράσεων από την Καινή Διαθήκη (όπως ρήσεις του Χριστού), προφανώς για να αποτυπώνεται στην λατρευτική πρακτική, η εποχή της Καινής Διαθήκης και τα γεγονότα της επί γης παρουσίας του Χριστού, ώστε να καθίστανται τα τελούμενα ως ανάμνηση και βίωμα της παρουσίας του Χριστού.
Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι η Θεία Λειτουργία είναι ζωντανή πράξη και πραγματικότητα η οποία διατηρεί σταθερό τον βασικό κορμό τελέσεώς της, όμως δυναμικά και ζωντανά, κάποια στοιχεία έχουν την ευελιξία να μεταβάλλονται ανάλογα με τον τόπο, τις συνθήκες, την εκκλησιαστική δομή, τις ανάγκες κλπ. Από τα παραπάνω λαμβάνουμε αφορμή να εκφράσουμε την σίγουρη πεποίθηση ότι η Θεία Λειτουργία δεν τροποποιείται και ούτε επιδέχεται αυτοσχεδιασμούς. Στο παρελθόν, μέσα από εκκλησιαστικές ζυμώσεις και ωριμάνσεις ήταν πρόσφορη η δυνατότητα διαφοροποίησης ή διόρθωσης μικρών λεπτομερειών, ανάλογα με το πνευματικό βίωμα των πιστών και του συνόλου μιας τοπικής εκκλησίας ή ιεράς μονής.
Η παραπάνω καταγραφή των διαφοροποιήσεων και προσθηκών που συναντάμε στους χειρόγραφους κώδικες, ενδεχομένως να μας παρείχαν και την δυνατότητα της προσθήκης μυστικών ευχών, δεήσεων, ύμνων, τροπαρίων τα οποία θα σχετίζονταν με το τελετουργικό και τα οποία, ορισμένοι λειτουργοί τα διδάχθηκαν παραδοσιακά από παλαιότερους κληρικούς. Συνεπώς, οφείλουμε να ερευνήσουμε, ποιοι κώδικες συμφωνούν μεταξύ τους, ποια στοιχεία επικράτησαν στην πάροδο του χρόνου, ποιοι κώδικες αποκρυσταλλώνουν μια εγχώρια παράδοση και πρακτική, ποια στοιχεία λησμονήθηκαν και κατά πόσο θα υπήρχε η δυνατότητα, με βάση την καταγεγραμμένη παράδοση να ρυθμιστεί η σημερινή πρακτική.