Μεγάλες είναι οι προκλήσεις που εγκυμονούνται, σε ένα εργασιακό περιβάλλον ένστολης υπηρεσίας, για την ψυχική υγεία και ισορροπία του στρατιωτικού προσωπικού και των υπηρετούντων στα σώματα ασφαλείας, καθώς και για τις οικογένειές τους και τους δικούς τους ανθρώπους.
Σύμφωνα με διεθνείς μελέτες, τα πλέον ευρύτερα δημοσιοποιούμενα προβλήματα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζουν τόσο οι βετεράνοι όσο και οι εν υπηρεσία στρατιωτικοί αφορούν στην εκδήλωση Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες (ΔΜΤΣ – Post Traumatic Stress Disorder / PTSD) και κατάθλιψης.
H PTSD εκδηλώνεται με εισβάλλουσες σκέψεις, αναβιώσεις και εφιάλτες που αφορούν στο τραυματικό γεγονός (το οποίο εν προκειμένω σχετίζεται με εμπειρίες μάχης, απώλειας συναδέλφων ή άλλων απειλητικών για τη ζωή καταστάσεων που συνδέονται με την ένστολη υπηρεσία), προκαλώντας συμπεριφορές αποφυγής καταστάσεων που το υπενθυμίζουν, υπερεπαγρύπνηση και διαταραχές ύπνου. Επιπλέον, το στρατιωτικό περιβάλλον μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την εμφάνιση και την ανάπτυξη κατάθλιψης.
Τα αναγκαστικά διαστήματα χωρισμού, για παράδειγμα, από τους αγαπημένους και από τα γνώριμα υποστηρικτικά συστήματα, οι ψυχοπιεστικοί παράγοντες που συνυφαίνονται με την έκθεση σε μία πιθανή ή πραγματική μάχη και η πιθανότητα να δεις τον εαυτό σου ή τους συναδέλφους σου σε θέση κινδύνου και απώλειας αποτελούν βασικούς προσδιοριστές της ένστολης υπηρεσίας οι οποίοι αυξάνουν το ενδεχόμενο εκδήλωσης καταθλιπτικής διαταραχής τόσο σε μάχιμους, όσο και σε βετεράνους στρατιωτικούς.
Τα συμπτώματα της κατάθλιψης περιλαμβάνουν τη στενοχωρημένη διάθεση, την απώλεια ενδιαφερόντων, τη μείωση του κινήτρου και της δραστηριότητας, την απώλεια ή την αύξηση βάρους (η οποία παρακολουθεί ανάλογες διαταραχές της όρεξης), την ψυχοκινητική επιβράδυνση, την ευκοπωσία, τη μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, την αίσθηση ματαιότητας και απώλειας της αξίας εαυτού και τον αυτοκτονικό ιδεασμό.
Τα συμπτώματα αυτά συνεπιφέρουν έναν σημαντικά αρνητικό αντίκτυπο στην καθημερινή λειτουργικότητα του ασθενούς. Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή γιατί μόνον ένας στους δύο καταθλιπτικούς ασθενείς λαμβάνει την κατάλληλη διάγνωση από τις Υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Φροντίδας στις οποίες αρχικά απευθύνεται. Θα πρέπει, μάλιστα, να διερευνούνται και να λαμβάνονται υπόψιν προδιαθεσικοί παράγοντες όπως το οικογενειακό ιστορικό ψυχικής νόσου ή κατάχρησης αλκοόλ, καθώς και το ατομικό ιστορικό ψυχιατρικού προβλήματος.
Σχετικές μελέτες καταδεικνύουν πως για τους ενστόλους που εμφανίζουν καταθλιπτικές εκδηλώσεις υπάρχει αυξημένη πιθανότητα να συντρέχουν επιβαρυντικοί παράγοντες όπως υψηλότερα επίπεδα stress, μεγαλύτερη αίσθηση μοναξιάς, περισσότερα γεγονότα σημαντικών αλλαγών ζωής, μειωμένο αίσθημα του «ανήκειν» και τάση για εφαρμογή στρατηγικών επίλυσης που εστιάζουν περισσότερο στο συναίσθημα, παρά στο πρόβλημα. Οι κίνδυνοι αυτοκτονιών, τραυματισμού που οδηγεί σε εγκεφαλική βλάβη και εκρήξεων βίας στις διαπροσωπικές σχέσεις, μπορεί να αποβούν εξίσου καταστροφικοί για τον ένστολο πληθυσμό, στον οποίο η χρήση του αλκοόλ είναι κοινή και συχνά επέχει θέση υποβοηθητικού αγχόλυσης ή ευκολότερης κοινωνικοποίησης.
Το ίδιο μπορεί να ισχύσει και για άλλες μορφές εξάρτησης όπως είναι η εξάρτηση από το διαδίκτυο ή η εξάρτηση από τον τζόγο, τα αποτελέσματα των οποίων έχουν επίσης έναν έντονα αρνητικό αντίκτυπο και στους πληθυσμούς των ενστόλων. Η διαταραχή χρήσης και άλλων, παράνομων ουσιών (Substance Use Disorder – SUD), όπως οι ναρκωτικές ουσίες, συνδέεται με σημαντικά δυσμενή ιατρικά, ψυχιατρικά, διαπροσωπικά και εργασιακά αποτελέσματα. Μελέτη που αφορά στον αμερικανικό στρατό προσδιόρισε ότι περίπου 30% των “επιτυχημένων” αυτοκτονιών και 20% των θανάτων εξαιτίας συμπεριφορών υψηλού ρίσκου μπορούσαν να αποδοθούν στην κατάχρηση αλκοόλ ή στη χρήση ουσιών. Θα πρέπει, επίσης, να υπογραμμισθεί το γεγονός πως, παρότι η αποστολή σε πολεμικές επιχειρήσεις συνδέεται, κατά κόρον, με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης των προαναφερθέντων προβλημάτων ψυχικής υγείας στους στρατιωτικούς, η ίδια η γενική στρατιωτική υπηρεσία, ακόμη και αν δεν χαρακτηριστεί από πολεμική εμπλοκή, μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση ψυχολογικών δυσκολιών, με την εγγύτητα -όμως- στη μάχη αλλά και την αφυπηρέτηση από την ενεργό υπηρεσία να αποτελούν ιδιαίτερα στρεσσογόνες χρονικές περιόδους στη διαδρομή ζωής των ενστόλων.
Έμφαση θα πρέπει να δοθεί και στους κινδύνους που εγκυμονούνται για την ψυχική υγεία των λεγόμενων “First Responders”, δηλαδή εκείνων που σε μια φυσική καταστροφή ή σε ένα τραγικό γεγονός μικρότερης κλίμακας καλούνται να είναι οι πρώτοι που θα φτάσουν στο σημείο, όπως συμβαίνει με τους αστυνομικούς, τους πυροσβέστες και τους διασώστες, αλλά και με δυνάμει όλους τους στρατιωτικούς, καθώς ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες, στη χώρα μας, είναι σύνηθες να καλούνται, οι άνδρες του Στρατού Ξηράς, για παράδειγμα, να συνδράμουν στην πρόληψη και αντιμετώπιση μεγάλων πυρκαγιών ή τα στελέχη του Λιμενικού ή του Πολεμικού μας ναυτικού να διασώσουν και να διαχειριστούν περιπτώσεις πολύνεκρων προσφυγικών ναυαγίων.
Οι “First Responders”, λοιπόν, υφίστανται την ψυχολογική επιβάρυνση εργασιακών ψυχοπιεστικών παραγόντων που περιλαμβάνουν τον υψηλό φόρτο εργασίας και την έκθεση στις τραυματικές εμπειρίες ακραίων γεγονότων τα οποία μπορεί να επηρεάσουν την ψυχική τους υγεία και ευζωία, ενώ υπογραμμίζεται και το, αντίστοιχα αρνητικό, ψυχολογικό φορτίο που διαχέεται στις οικογένειές τους και στον προσωπικό τους περίγυρο, καθώς το πλεονάζον αυτό εργασιακό stress έχει βρεθεί ότι επηρεάζει και την ευζωία της/του συζύγου ή συντρόφου και τις σχέσεις του ζευγαριού και την πιθανότητα εκδήλωσης ενδοοικογενειακής βίας Τραυματικούς παράγοντες αποτελούν, επίσης, η διαρκής ανησυχία της οικογένειας για την ασφάλεια του ενστόλου και τα προβλήματα ενδοικογενειακής επικοινωνίας που πολλαπλασιάζονται όταν υπάρχει κάποιο μέλος της οικογένειας με ψυχιατρικό πρόβλημα υγείας, ενώ στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας θα πρέπει να βρίσκεται η ψυχική υγεία και ανάπτυξη των παιδιών αυτών των οικογενειών.
Ενδεικτική βιβλιογραφία: Ιnoue C, Shawler E, Jordan CH, Jackson CA. Veteran and Military Mental Health Issues. 2023 Mar 28. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan–. PMID: 34283458. Sharp ML, Solomon N, Harrison V, Gribble R, Cramm H, Pike G, Fear NT. The mental health and wellbeing of spouses, partners and children of emergency responders: A systematic review. PLoS One. 2022 Jun 15;17(6):e0269659. doi: 10.1371/journal.pone.0269659. PMID: 35704626; PMCID: PMC9200352. Williams RA, Hagerty BM, Yousha SM, Hoyle KS, Oe H. Factors associated with depression in navy recruits. J Clin Psychol. 2002 Apr;58(4):323-37. doi: 10.1002/jclp.1146. PMID: 11920688.]
Ο Χρίστος Χ. Λιάπης είναι MD, MSc,PhD, ψυχίατρος, διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών, πρόεδρος ΔΣ ΚΕΘΕΑ και μέλος Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Δημόσιας Υγείας.